Аңдатпа: Қазақстан жыл сайын май бұршақ егіс көлемін ұлғайтып отырады, бірақ климаттық жағдайға бейімделген сорттардың аздығынан солтүстік жəне шығыс аймақтарда оны өсіру қиын. Жаңа ультра ерте жəне ерте май бұршақ сорттарын жасау үшін ата-аналық формаларды таңдаудың дəстүрлі əдістері айтарлықтай уақыт пен ресурстық шығындарды талап етеді, сондықтан қазіргі заманғы селекциялық технологиялар будандастырудың дəлдігі мен тиімділігін арттыруға бағытталған. Ауыл шаруашылығын интенсификациялау жағдайында жəне май бұршақ сорттарын нақты агроэкологиялық жағдайларға бейімдеу қажеттілігі жағдайында кластерлік талдау сорттық материалды бағалау мен таңдаудың тиімді құралы ретінде өзін дəлелдеді. Оны қолдану зерттелген май бұршақ үлгілерін экономикалық құнды белгілері бойынша құрылымдауға ғана емес, сонымен қатар кейіннен селекциялық жұмыстарда пайдалану үшін ең, перспективалы нысандарды анықтауға мүмкіндік берді. Мақалада Statistica v.13 бағдарламасы арқылы Ward əдісі бойынша кластерлік талдауды пайдалана отырып, жоғары өнімділік жəне ерте пісетін, жоғары биохимиялық көрсеткіштер бойынша селекцияда сұрыптау мөлшері мен донорларды таңдау критерийлерін анықтау мақсатында негізгі экономикалық құнды белгілері бар əртүрлі экологиялық-географиялық шығу тегі 102 коллекциялық май бұршақ үлгілерін зерттеу нəтижелері берілген. Селекциялық процестің тиімділігін арттыру Қазақстанның солтүстік жəне шығыс аймақтарының жағдайына бейімделген жаңа сорттарды құруды жеделдету мақсатында экономикалық құнды белгілерді жүйелеу үшін 102 коллекциялық май бұршақ үлгілеріне кластерлік талдау жүргізу жəне генетикалық перспективалы ата-аналық нысандарын анықтау. Зерттеу Вард əдісі бойынша иерархиялық кластерлеу əдісін қолдану арқылы жүргізілді. Статистикалық өңдеу Statistica v.13-те жүргізілді. Кластерлік талдауды қолдану арқылы 102 коллекциялық май бұршақ үлгісін зерттеу нəтижесінде экономикалық құнды белгілердің жиынтығы бойынша ерекшеленетін бес кластер анықталды. Бірінші кластерден төрт үлгі тұқымдары жоғары өнімділік пен ақуыз сұрыптауы жоғары донарлары анықталды. Екінші кластерден ерте пісетін алты үлгі жəне бес үлгі тұқымдардағы ақуыз сұрыптауы жоғары донарлар белгілі болды. Үшінші кластерден төрт ерте пісетін үлгі, өнімділігі бойынша үш үлгі, ақуыз сұрыптауы бойынша бес, май сұрыптауы бойынша үш үлгі. Төртінші кластерден үш үлгі өнімділік деңгейі бойынша, екеуі 1000 тұқым салмағы бойынша, екеуі ақуыздық құрамы бойынша жəне төртеуі төменгі бұршақтардың қосылу биіктігі бойынша анықталды. Бесінші кластерде шығымдылығы бойынша жеті май бұршақ үлгісі жəне үш төменгі бұршақтардың бекітілу биіктігі анақталды. Кластерлік талдау селекциялық процесті цифрландыру құралы ретінде өзінің тиімділігін дəлелдеді, бұл май бұршақтың бейімделген сорттарын жедел құруға жəне Қазақстанда оны өсіру алаңын кеңейтуге ықпал етеді.

Аңдатпа: Егде жастағы халық санының қарқынды өсуі жағдайында денсаулықты сақтауға, жасқа байланысты аурулардың алдын алуға жəне физиологиялық тұрғыдан дұрыс тамақтануды қамтамасыз бағытталған арнайы тағам өнімдерін əзірлеу басты міндеттердің бірі болып табылады. Бұл жұмыстың мақсаты – жоғары тағамдық жəне биологиялық құндылығы бар өсімдік текті компоненттер – булгур ұны мен асқабақты пайдалана отырып, геродиетикалық бағыттағы ет жартылай фабрикатының технологиясын жасау. Жануар жəне өсімдік текті шикізаттардың əртүрлі пайыздық арақатынастағы үш рецептуралық нұсқасы əзірленді. Үлгілерге органолептикалық (сыртқы түрі, түсі, иісі, дəмі, консистенциясы) жəне химиялық құрамына баға берілді. Нəтижелер өсімдік компоненттерін қосу өнімнің сенсорлық қасиеттерін жақсартып, майдың мөлшерін азайтып, тағамдық талшықтар, дəрумендер мен минералды заттардың үлесін арттыратынын көрсетті. Ең жақсы көрсеткіштер өсімдік қоспалары 20 % құрайтын № 2 үлгіде байқалды. Ұсынылған рецептура органолептикалық жəне тағамдық көрсеткіштер бойынша оңтайлы болып табылады жəне геродиетикалық ет өнімдерін өндіру технологиясына енгізуге ұсынылады. Оның теңгерімді құрамы мен жоғары тұтынушылық қасиеттерін ескере отырып, бұл рецептураны қарт адамдарға арналған ұйымдастырылған тамақтану жүйесінде жəне функционалдық бағыттағы өнімдерді өндіруде қолдану орынды

Аңдатпа: Негізгі мəселе: Бірнеше онжылдықтар бойы мемлекеттік жер қорына кіретін ауылшаруашылық жерлерінің бір бөлігінде көптеген облыстардың маусымдық жайылымдарының едəуір бөлігінде суару жəне жайылымдық инфрақұрылымын құру бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр. Алайда, азық-түлік базасын дамытудың қол жеткізілген деңгейі əлі де мал шаруашылығының қажеттіліктерін толық деңгейде қанағаттандырмайды жəне сол арқылы осы саланың өнімінің өсу қарқынын тежейді. Қазақстан Республикасында жайылым шаруашылығын қарқындатудың негізі жайылым жерінің тозуын болдырмайтын жайылым айналымы негізінде жайылым-жем ресурстарын тиімді пайдалану болып табылады. Аймақтың агроөнеркəсіп кешенін дамыту тұжырымдамасы шеңберінде негізгі міндет ауылшаруашылық ландшафттарының өнімділігін қалпына келтіру жəне сақтау болып табылады, олар əртүрлі деңгейде жер тозуына ұшыраған. Қазіргі уақытта облыс аумағындағы ауылшаруашылық жерлерінің сапалық жəне сандық сипаттамаларының нашарлауы байқалуда. Мысалы, суландыру жерлерінде қарашірік құрамының 6-27 % аралығында азаюы, 2,4 млн гектар аумақты қамтитын ауылшаруашылық жерлерінде дефляциялық үдерісстердің байқалуы, 1,4 млн гектарды құрайтын тозуға ұшыраған жайылымдар алаңының ұлғаюы жəне басқа да мəселелер туындауда. Бұл процестер ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілердің табысының едəуір жоғалуына əкеліп соқтыруда, ол су ресурстарының тапшылығымен жəне ауылшаруашылық ландшафттарының (суландырылатын жерлер, шабындықтар жəне жайылымдар) тозуымен байланысты. Өз кезегінде, аймақтағы əлеуметтік-экономикалық шиеленіс ауыл халқының өмір сүру деңгейінің төмендеуіне жəне ауылшаруашылық өндірісінің көлемінің азаюына себеп болып отыр. Мақсаты: өңірдің жəне жалпы елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы ландшафтарын орнықты дамытудың негізгі тəсілдерін əзірлеу жəне негіздеу болып табылады. Əдістер: зерттеу барысында сипаттама əдісі мен əдеби жəне қор көздерін үйлесімді талдау əдісі пайдаланылды. Нəтижелер жəне олардың маңыздылығы: зерттеу нəтижелері Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы ландшафтарының жай-күйі топырақ сапасын жақсарту мен ұтымды пайдалануды қоса алғанда, олардың өнімділігін қалпына келтіру жəне сақтау бойынша шұғыл шараларды талап ететінін көрсетті. Əзірленген ұсыныстар жердің тозуын төмендетуге, ауыл шаруашылығының өнімділігі мен тиімділігін арттыруға көмектеседі, бұл өңір үшін маңызды экономикалық мəнге ие.

Аңдатпа: Қазақстанның ең басты мəселесі – соңғы технологияларға дайын еместігі. Жасанды интеллектті Қазақстанда медицинаға енгізудің оң жəне теріс жақтары осы санатқа жатады. Олармен жұмысты бастау үшін азаматтардың оларға деген көзқарасын анықтау қажет, əсіресе бұл қоғамдық қызметке қатысты болса. Жұмыстың əлеуметтік жəне ғылыми мəні бар. Мақалада жұмыс орнындағы жүктемені азайтудың негізгі оң аспектілері, сондай-ақ басқа елдерде жасанды интеллектті белсенді қолданудың оң нəтижелері көрсетілген. Егжей-тегжейлі талдау үшін үш əдіс қолданылды: сұхбат, мазмұнды талдау жəне сауалнама. Мəселені одан əрі талдау жəне нəтижелерді анықтау кезінде ақпарат алудың барлық əдістері қолданылды. Зерттеудің негізгі мақсаты – Қазақстанда АИ қолдану тəжірибесін анықтау. Сонымен қатар, медицинада АИ енгізудің ықтимал даму мүмкіндіктері жəне оның медицина саласындағы ішкі процедураларды қалай модернизациялауы мүмкін. Нəтижелер жəне олардың маңыздылығы: Мақаланың соңында күн сайын AI технологиясына көбірек адамдар ұшырайтыны анық байқалады, бірақ оны Қазақстанда қолдану салыстырмалы түрде төмен деңгейде қалып отыр, бұл Қазақстанның басқа елдерден артта қалғанын жəне адамдардың АИ- нің барлық артықшылықтарын білмейтінін көрсетеді. Сондай-ақ, медицинада AI енгізу пациенттердің деректерін беруде шалғай аймақтарға көмектесетінін атап өтуге болады

Аңдатпа: Бір реттік пластиктің ластануы əлемдегі адам денсаулығының, биоəртүрліліктің жəне экожүйелердің қауіпсіздігіне қатер төндіреді; бұл мəселе Қазақстанның Өскемен қаласында өте өзекті, өйткені онда пластик өнімдер кеңінен қолданылады. Зерттеуде аралас тəсіл қолданылды: күнделікті пластик қолдануды сандық бағалау үшін шамамен 150 қатысушымен сауалнама жүргізілді, пластик тұтыну үлгілері мен баламаларын талқылау үшін 5 оқушыдан тұратын фокус-топтар ұйымдастырылды, қалдықтарды басқару проблемаларын зерттеу мақсатында 2 маманмен жартылай құрылымдық интервью өткізілді. Сауалнама нəтижелері бойынша пластик пакеттер мен бөтелкелердің пайдалану жиілігі ең жоғары болып шықты (~3,8 жəне ~3,2 балл, 1–5 шкала бойынша), ал пластик ойыншықтар ең төмен (~2,0). Көптеген респонденттер пластик өнімдерінен нейтралды немесе орташа деңгейде қанағаттанғанын білдірді. Фокус-топ қатысушылары пластиктің азық-түлікті сақтау мен медицинада қажетті екенін атап өтті, бірақ қайта пайдаланылатын сөмкелер, ауыз су бағандары жəне қағаз қаптамалар сияқты баламаларды ұсынды. Сарапшылар пластиктің арзандығы мен қолжетімділігін басты кедергі деп атады, қайта өңдеу инфрақұрылымының əлсіз екенін айтты жəне үкімет субсидиялары немесе заңнамалық тыйымдар сияқты ынталандыруларды ұсынуды ұсынды. Нəтижелер экологиялық ағарту науқандарының, қайта өңдеуді дамытудың жəне саяси шаралардың (мысалы, пакеттерге тыйым салудың) маңыздылығын көрсетеді, бұл шаралар пластик ластануын айтарлықтай азайтып, тұрақты дамуға септігін тигізуі мүмкін.